Từ TP Lào Cai ngược lên hướng bắc 85km, qua những cung đường uốn cong khúc khuỷu như con bạch xà là đến thị trấn Bắc Hà huyền thoại. Màu hoa đào quyện bên những xống váy mèo thơ mộng càng làm cho cao nguyên rực rỡ hơn. Bên nồi thắng cố chợ phiên, người ta rỉ tai nhau những câu chuyện về Hoàng A Tưởng…
Trước cách mạng tháng Tám, cũng như tình hình chung Việt Nam, một vùng rộng lớn Lào Cai vẫn đắm chìm trong sự hà khắc của chế độ phong kiến. Chưa hết, đặc thù vùng cao đã chia tách và phân hóa các bộ phận giai cấp để bóc lột. Và nổi lên trong giới quý tộc thời gian này ở cao nguyên Bắc Hà là cha con Hoàng Yến Chao - Hoàng A Tưởng.
Những ai đã từng đặt chân lên với thị trấn miền biên ải Simacai đều trầm trồ thán phục cái vẻ trầm tư cổ kính và những giá trị lịch sử của dinh thự Hoàng A Tưởng, bởi cái màu thời gian và những huyền thoại về chủ nhân của dinh thự như còn lưu dấu trên mỗi cây cột nhà hay những góc tường rêu phong cũ kỹ.
Nhắc tới dinh thự, nhiều cao niên sinh sống tại xứ mây trắng này vẫn còn nhớ như in những quy định cống nạp nguyên liệu sáp ong ở các vách núi của người dân để xây dựng dinh thự xa hoa. Sau nhiều năm lịch sử không thể phủ nhận việc dân Bắc Hà một cổ nhiều tròng, ngoài tiền thuế má, nô dịch còn phải nộp thuốc phiện theo định kỳ để nhà họ Hoàng hưởng lợi. Do độc quyền trong việc bán muối và nhu yếu phẩm khi có sự bảo hộ của Pháp, đã tạo nên sự giàu có khủng khiếp của Hoàng A Tưởng.
Tương truyền, trước khi dinh thự Hoàng A Tưởng được khởi công, họ Hoàng đã mời một thầy địa lý nổi tiếng người Trung Quốc sang chọn thế đất. Địa mạch vô cùng quan trọng khi xây dựng một công trình kiên cố lâu bền nên thầy địa lý đã phải dùng đến cả 2 chiêu là thuật phong thủy và phép xem thuật phong thủy để chọn được đất âm dương hài hòa. Sau 2 năm tìm kiếm, thầy địa lý cũng tìm được khu đất tụ cả long - mạch - thủy - sa. Đó là khu đất cao ráo vuông vức hướng đông nam, phía sau và hai bên phải trái đều có núi. Phía trước có suối và núi “mẹ bồng con”.
Công trình bắt đầu được khởi công vào năm 1914. Vật liệu để làm nên công trình được Hoàng A Tưởng chuẩn bị rất kỹ lưỡng. Người ta kể rằng, xi măng sắt thép được chở bằng máy bay từ dưới xuôi lên. Còn gạch ngói được họ Hoàng cho sản xuất tại chỗ bằng đất sét trong lòng các dãy núi, dưới sự giám sát của các chuyên gia gốm nung người Trung Quốc. Dinh thự được thiết kế do hai KTS người Pháp và Trung Quốc. Do vậy, dinh thự Hoàng A Tưởng mang tính kết hợp kiến trúc Á - Âu hài hòa. Nhân công là những thợ xây giỏi nhất lấy trong các nhà tù và họ chia ra để làm các công đoạn khác nhau.
Nhìn tổng thể, dinh thự họ Hoàng rất hài hòa. Vòm trên cùng của ngôi nhà chính có đắp nổi hai cành nguyệt quế, giữa có lỗ rỗng hình mặt nguyệt. Xung quanh khu nhà Hoàng A Tưởng có đường rào dày gồm 3 cổng: Một chính và hai phụ. Bốn phía tường rào đều có lỗ châu mai, thường xuyên có hai trung đội lính canh phòng cẩn mật.
Chưa hết, phía sau nhà còn có một hầm thoát hiểm kiên cố và hàm chứa nhiều điều bí mật. Có lẽ vì thế, mà sau 7 năm xây dựng, đến ngày khánh thành toàn bộ cúp thợ xây hầm, người cầm bản vẽ và thi công đã… mất tích. Có người cho rằng, Hoàng A Tưởng đã “thủ tiêu” họ để giữ bí mật cho hầm nhà. Ngoài việc xây dựng dinh thự để thể hiện quyền uy thống trị. Nhà họ Hoàng còn mang đậm xu hướng cách tân công trình theo kiểu bền chắc của Pháp, cổ kính của Tàu. Toàn bộ mái ngói và công xôn gỗ là của Pháp nhưng được kết hợp với kiến trúc tâm linh của Trung Quốc qua các hình rồng phượng và tứ linh.
Với khu đất rộng tới 10 nghìn m2 trên một quả đồi bằng, diện tích xây dựng công trình hai tầng lên tới 4 nghìn m2. Đủ tất cả các phòng cho các bà vợ, những đứa con và khu ở riêng cho các quan, cố vấn người Pháp… Có thể khẳng định, dinh thự Hoàng A Tưởng là một điểm tham quan khó có thể bỏ qua trong tuyến du lịch Sapa — Bắc Hà. Dinh Hoàng A Tưởng có giá trị kiến trúc và lịch sử to lớn, phản ánh một thời kỳ hoàng kim của Thổ ty Hoàng A Tưởng, nhưng cũng đượm buồn bởi máu, nước mắt và bao công sức của nhân dân Bắc Hà
